Plersch (Plersz, Plesch, Plesz) Jan Bogumił (1732–1817), malarz-dekorator wnętrz, dekorator teatralny, malarz sztalugowy, miniaturzysta. Ochrzczony w Warszawie 14 XI 1732, był synem rzeźbiarza Jana Jerzego (zob.) i Marianny, córki Józefa (II) Fontany (zob.). Studia malarskie odbywał w Augsburgu u G. Goetza, nadwornego malarza Karola VII, dekoratora wnętrz «al fresco», następnie w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu oraz u Szymona Czechowicza w Warszawie. W r. 1754 pracował przy budowie pałacu Potockich w Radzyniu Podlaskim u boku swego wuja Jakuba Fontany (zob.). W r. 1763 kierował malowaniem plafonu w sali Poselskiej na Zamku Królewskim w Warszawie. W r. 1765 sporządził trzy projekty (niezrealizowane) dekoracji ściennej sali audiencyjnej dla zamku Ujazdowskiego. W t. r. składał królowi projekty dekoracji sal zamku warszawskiego; zachowały się trzy (niezrealizowane) warianty sali balowej. W r. 1771 pracował wraz z Bacciarellim w gabinecie Marmurowym przy plafonie Wieczność, do którego namalował iluzjonistyczną ramę, stanowiącą połączenie dekoracji malarskiej sufitu ze ścianami. Z własnoręcznego wykazu prac wykonanych dla Stanisława Augusta i jego rodziny wiemy, iż P. malował dla Zamku Królewskiego «sufit z trofeami» w dawnej sali audiencyjnej, w sali audiencyjnej nowej kompozycję (plafon?) «z geniuszami cyfrę królewską piastujacych» (?), «sufity» w sali Rycerskiej oraz «model na rycerską salę tej wielkości, jak ukazuje dekoracja». W r. 1784 ukończył najwybitniejsze ze swoich dzieł: arabeskowo-groteskową dekorację ścian gabinetu Konferencyjnego na zamku. «W wielkiej sali mozaikowej sufity Mci Panu Bagiaralemu [Bacciarellemu] pomagałem. Do biblioteki rysunki dla sztukatora inwentowałem i tej wielkości rysowałem, jak są egzekwowane. Tamże sufity trzy» – napisał. Innym miejscem prac P-a były Łazienki warszawskie rozbudowane przez króla w l. 1774–95. W r. 1775 dekorował P. w Białym Domku jadalnię polichromią arabeskowo-groteskową, pokój «de compagnie» – chińskimi wedutami, gabinet, zwany później także «gabinetem pana Plerscha» – pnączami rozpiętymi na kratkach (en treillage) i wedutami. W r. 1778 P. pracował w pałacu łazienkowskim, gdzie w sali ośmiobocznej wykonał «pomiędzy sztukaterią geniusze z satyrami bawiące się w wodzie, tamże nade drzwiami biust króla i Lubomirskiego». W przyległym gabinecie «sufit, na którym geniusze kwiatami cyfrę królewską unoszące». W pokoju kąpielowym malował P. plafon Diana i Akteon, w pokoju obok plafon Bacchus i Cerera, w jadalni plafon «w kopule cztery obrazy części dnia reprezentujące», w sali Salomona «na złotym gruncie arabeska, takoż na drzwiach jako też supraporty wyobrażające cztery elementa». W sali mozaikowej ozdobił ściany «arabeską», gabinet królewski wedutą miasta Kanton, w bibliotece namalował «na szafach pomiędzy rzeźbą dziewięć muzów». P. był także twórcą polichromii południowej fasady pałacu (po r. 1777). Wykonał tam freski: Neptun z trytonami, Tetyda, Junona i Iryda. Malowidła te uległy zniszczeniu już w r. 1784. Ozdabiał P. również pałac Myślewicki w Łazienkach. W jadalni malował «prospekt pałacu papieskiego tudzież fortecy Anioła z gladiatorami na rzece, item dwa [!] weduty weneckie», a w łazience plafon Flora z Zefirem. Ponadto w «górnym ogrodzie» w trebhauzie (cieplarni) salon ozdobił «arabeską». Pracował także w warszawskich pałacach sióstr króla. U Izabeli Branickiej namalował «w pokoju arabeskowym osoby jakie się znajdują», u Ludwiki Zamoyskiej – bibliotekę «na arabesk». Wykonał plafon Tryumf Prawdy do pałacu prymasowskiego przy ul Senatorskiej. Przeniesione później do warszawskiego ratusza malowidło spłonęło w sali Dekerta w czasie drugiej wojny światowej. W Jordanowicach we dworze Andrzeja Mokronowskiego ozdobił «arabeską» gabinet.
Odrębną dziedziną twórczości P-a były jego prace dla teatru. Pierwsza dotychczas znana informacja o tej działalności P-a pochodzi z r. 1782 i dotyczy królewskiego Teatru Małego w Łazienkach. Dla tej sceny namalował artysta dwie dekoracje – gabinet i las oraz «gardynę» (kurtynę) przedstawiającą Poezję i dwóch Geniuszy. W t. r. wykonał dwie dekoracje i kurtynę dla teatru na zamku warszawskim. W r. 1788 ukończył wnętrze sali teatralnej w łazienkowskiej Pomarańczami. Na całość kompozycji składały się: fryz przedstawiający iluzjonistyczne loże z publicznością w strojach polskich i francuskich, plafon Apollo na kwadrydze, królewski herb nad sceną oraz kurtyna z dziewięcioma muzami na Helikonie, Pegazem, źródłem Hipokrene na tle pałacu łazienkowskiego. Kurtyna nie istnieje, zachował się natomiast jej projekt wykonany przez P-a. Teatr w Pomarańczarni to jeden z piękniejszych zabytków teatralnych Europy. P. malował również dekorację dla nowej sceny: ogród, część lasu, salę gotycką, «przedpokój joński», salę koryncką, więzienie; do baletu «Axur» – ogród iluminowany, transparent, podwórze «w guście azjatyckimi», dom Atara, namioty itp. P. współpracował z teatrem publicznym, dla którego na pewno malował kurtynę przed r. 1795, a być może także dekoracje. Stała współpraca z teatrem na placu Krasińskich zaczęła się – być może – po wyjeździe króla z Polski. Historycy podają r. 1806 jako jej początek. W l. 1808–9 P. figuruje w „Roczniku Teatru Narodowego” jako stały malarz-dekorator. Wykonywał liczne prospekty, kulisy i przystawki, których nieliczne projekty przedstawiające iluzjonistyczną architekturę fantastyczną, inspirowaną przez Bibienów i G. B. Piranesiego, zachowały się do dziś. Były to pałace, świątynie, atria, więzienia. Ale P. malował też rokokowe kurtyny i preromantyczne pejzaże z kapliczkami i skałami porosłymi bujną roślinnością. Projektował klasycystyczne transparenty z medalionami i postaciami w antycznych szatach.
P. był także portrecistą. Wiemy, że portretował Stanisława Konarskiego, Stanisława Małachowskiego, Jakuba Fontanę, Jana Kantego Fontanę, Tobiasza Morsztyna oraz swoich rodziców. Zachował się też portret nieznanej kobiety i autoportrety samego artysty. «Do Dęblina [rezydencji Mniszchów] portrety familji królewskiej kopiowałem, portret króla Imci w osobie stojącej z marmurowego pokoju kopiowałem. Teraz mam zlecenie przez Imci Pana Bagiaralego kopiować portrety wszystkie znajdujące się w pokoju marmurowym» – napisał P. w r. 1795. W r. 1787 wezwał król P-a do Kaniowa, gdzie P. wykonywał liczne miniatury do tabakierek w czasie spotkania monarchów. Znamy miniaturę przedstawiającą Jana Kantego Fontanę; ta dziedzina twórczości artysty nie została jeszcze opracowana. P. związany był z malarnią Stanisława Augusta, nie należąc jednak do jej właściwego zespołu. Znaczącą pozycję w twórczości P-a stanowią sceny z okresu insurekcji kościuszkowskiej, rysunki przedstawiające utarczki Polaków z Rosjanami oraz obrazy olejne: Kościuszko ranny w bitwie pod Maciejowicami czy Ranny Kościuszko brany do niewoli. Uprawiał także P. malarstwo religijne. Pracował przeważnie dla warszawskich kościołów: Św. Anny, Paulinów, Pijarów, Jezuitów, Bonifratrów, w których znajdowały się jego obrazy: Najśw. Panna Anielska, Apoteoza św. Jana Nepomucena, Zesłanie Ducha Św., Św. Józef Kalasanty, Miłosierny Samarytanin. W kolegiacie w Łowiczu znajduje się obraz Dobry Pasterz (ok. 1770). Zachowany szkic Apoteoza Św. Benedykta świadczy o projektowanej dla jakiegoś kościoła polichromii. Zachowały się też rysunki Chrystus między łotrami i Zwiastowanie (1795).
O życiu prywatnym P-a wiemy niewiele. Był żonaty, owdowiał, nie miał dzieci. Rzadko opuszczał Warszawę. W r. 1773 otrzymał od wuja Jakuba Fontany legat w wysokości 9 000 zł. Do r. 1795 pełnił funkcję nadwornego malarza Stanisława Augusta z pensją 585 dukatów rocznie (1795). W r. 1788 miał dom przy ul. Pokornej 2254. W r. 1806 mieszkał przy ul. Świętojerskiej pod nr 1771. W t. r. ogłosił w prasie chęć sprzedaży portretów królów polskich «od Mieczysława I do ostatniego króla polskiego». Być może zakupił je Teatr Narodowy, skoro w r. 1809 na przedstawieniu L. A. Dmuszewskiego „Wojsko polskie w Krakowie” «na stu palmowych drzewach widzieć się dało 36 portretów królów i książąt polskich» pędzla P-a. Rozdawszy majątek krewnym, 9 II 1813 zamieszkał P. w klasztorze Bonifratrów, z którym związana była rodzina Fontanów. W r. 1816 znowu ogłosił w prasie, że pragnie sprzedać 40 portretów polskich monarchów. Bliskie stosunki utrzymywał z wujami, Jakubem i Janem Kantym Fontanami, także z Zygmuntem Voglem, któremu dedykował swój autoportret z r. 1809. O dobrej współpracy z Wojciechem Bogusławskim świadczy wypowiedź dyrektora Teatru Narodowego w prasie o «uczonym i pociągającym pędzlu pana Plesza» oraz że jest to «ze wszech miar doskonały artysta, któremu nie tylko Teatr Narodowy, ale i wiele innych publicznych miejsc tej stolicy najpiękniejsze swoje ozdoby winne».
P. był artystą wszechstronnym, ale nie oryginalnym. Czerpał głównie z malarstwa włoskiego i francuskiego. Korzystał z wzorników rozpowszechniających groteski i arabeski o antycznym rodowodzie. Od rokokowych kompozycji teatralnych kurtyn i plafonów poprzez klasycyzm w projektach zamkowych wnętrz i teatralnych transparentów dochodził do preromantyzmu w pejzażach i scenach rodzajowych. P. zmarł 23 VIII 1817 w Warszawie. Wiele prac P-a zachowało się do dziś w zbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki Uniw. Warsz., Gabinetu Rycin Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Gabinetu Rycin Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Poznaniu. Jego malowidła ścienne zachowały się: w Myślewicach, w Białym Domku, w teatrze w Pomarańczami w Łazienkach warszawskich oraz we dworze w Jordanowicach. Odtworzone zostały freski P-a w pałacu Na Wyspie w Łazienkach i w Zamku Królewskim w Warszawie.
Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 2; Encyklopedia Warszawy, W. 1975; W. Enc. Powsz. (PWN); Rastawiecki, Słown. malarzów; Słown. Teatru Pol., s. 550; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Kraszewski, Catalogue d’une Collection, s. 23; Sztuka warsz. Katalog; – Bartczakowa A., Jakub Fontana, W. 1970; Chyczewska A., Malarnia na zamku królewskim 1766–1818, „Roczn. Warsz.” T. 6: 1967 s. 100, 117; Kaczmarzyk J., Życie i twórczość Jana Jerzego Plerscha, tamże T. 11: 1972 s. 60; Król B., Działalność teatralna J. B. Plerscha, „Pam. Teatr.” 1954 z. 3–4; Król-Kaczorowska B., „Specyfikacja malowania” J. B. Plerscha dla Stanisława Augusta, „Biul. Hist. Sztuki” 1964 z. 4; Kwiatkowski M., Łazienki, W. 1972; Obidzińska J., Jan Bogumił Plersch. Zarys działalności, „Biul. Hist. Sztuki” 1965 z. 1; – Życie artystyczne w świetle prasy warszawskiej pierwszej połowy XIX w., Oprac. E. Moszoro, Wr. 1962; – B. Jag.: rkp. 5396, Collectanea Paulego t. VI (Józefa Peszki… wiadomość o malarzach polskich); IS PAN Materiały do Słownika Artystów Pol.
Barbara Król-Kaczorowska